PTU - Polskie Towarzystwo Urologiczne

Swoisty antygen sterczowy PSA; ocena użyteczności w klinice raka stercza
Artykuł opublikowany w Urologii Polskiej 1992/45/2.

autorzy

Antonina Marczyńska, Jan Kulpa
Z Zakładu Analityki i Biochemii Klinicznej Centrum Onkologii,
Oddział w Krakowie
Kierownik Zakładu: prof. dr hab. med. A. Marczyńska Dyrektor Centrum Onkologii, Oddział w Krakowie: prof. dr hab. med. J. Skołyszewski

streszczenie

PSA jest swoistym tkankowo biochemicznym markerem stercza. Wytwarzają go komórki nabłonkowe kanalików stercza prawidłowe, hiperplastyczne i raka oraz jego przerzuty. PSA jest glikoproteiną o c. cz. 34 kDt.
JJ zdrowych mężczyzn stężenie w osoczu jest śladowe, wzrasta nieznacznie u chorych na gruczolak stercza. W raku stercza częstość wzrostu zależy od zaawansowania. W stadiach wczesnych pojawia się u około 50% chorych, w stadium D do 100%. W zaawansowanym raku stercza stężenia mogą wynosić tysiące ng/ml.
Zasadnicza wartość oznaczenia PSA leży w jego użyteczności dla oceny kontroli leczenia tak radykalnego (operacyjne, napromienianie) jak i paliatywnego (hormonoterapia, chemioterapia, operacyjne, napromienianie, skojarzonej oraz monitorowania.
Niezależnie od rodzaju terapii stężenie PSA jest wykładnikiem odpowiedzi na leczenie oraz wyrazem stanu miejscowego. W monitorowaniu wzrost stężenia wyprzedza objawy wznowy miejscowej lub uogólnienie procesu.

Diagnostyka biochemiczna w raku stercza ma stosunkowo długą tradycję i dysponuje w porównaniu do innych nowotworów złośliwych wyjątkowo dużymi możliwościami. Znane są dwa swoiste tkankowo biochemiczne markery stercza tj. kwaśna fosfataza sterczowa (PAP) oraz swoisty antygen stercza (PSA) (20, 21).

Początki badań nad PSA sięgają 1971 r. ale dopiero w 1979 r. Wang i wsp. wyizolowali ten związek z tkanki stercza, oczyścili i wykazali specyficzność produkcji przez ten gruczoł. Stwierdzili, że PSA produkują komórki nabłonkowe kanalików stercza prawidłowe, zmienione hiperplastycznie i raka. PSA wytwarzają także przerzuty raka stercza (23, 24, 26, 27, 36, 38). W ostatnich latach wykazano, że produkcja PSA znajduje się pod kontrolą hormonalną i że androgeny pobudzają jego tworzenie (4, 39).

PSA jest glikoproteiną o pojedynczym łańcuchu, monomerem zbudowanym z 240 aminokwasów, które stanowią 93,0% masy, posiada 4 łańcuchy boczne węglowodanów. Punkt izoelektryczny 6,8-7,2, ciężar cząsteczkowy 34 kDt. PSA jest enzymem, proteazą serynową kalikreino podobną. Posiada silne właściwości immunogenne. Ustalono całkowitą sekwencję genów PSA i lokalizację w chromosomie 19. PSA produkowany w komórkach nabłonkowych wydzielany jest do światła przewodów i do płynu nasiennego, w którym stężenie jest bardzo wysokie wynosząc 0,25-5,5 mg/ml. Funkcją PSA w nasieniu ma być zapobieganie tworzeniu skrzepów poprzez rozszczepianie wysokocząsteczkowych białek. PSA przedostaje się w śladowych ilościach do krwioobiegu (24, 37).

Zastosowanie wysoce czułych metod radio- a później enzymoimmunologicznych umożliwiło w minionym okresie scharakteryzować kształtowanie się stężenia tego markera w raku stercza i w innych chorobach stercza. Badania wykonano ponadto u mężczyzn zdrowych a także u chorych na nowotwory zlokalizowane w innych narządach. Przeprowadzono je również u kobiet (19).

U zdrowych mężczyzn stężenie w osoczu jest śladowe, jego dobowe wahania są znikome. Wartości zdrowych mężczyzn kształtują się od 0,0 do 6,0 ng/ml. W materiale własnym górna granica zakresu referencyjnego wynosiła 4,8 ng/ml (zestawy Pros-Check PSA, RIA). Nie stwierdza się obecności PSA w osoczu kobiet. Nie wykazano podwyższonego stężenia u chorych na nowotwory o innej lokalizacji (5, 15, 19, 28, 35). \\\"

Po badaniu przez odbytnicę i ultrasonografii transrektalnej obserwuje się na ogół krótkotrwały, nieznaczny wzrost stężenia; po badaniach endoskopowych wzrost jest większy. Wielokrotny wzrost stężenia PSA występuje po biopsji stercza, szczególnie gruboigłowej. Zatrzymanie moczu prowadzi do wzrostu stężenia PSA (12, 34).

Eliminacja PSA z krążenia ma charakter pierwszorzędowy. Czas połówkowy PSA w osoczu jest dość długi, wynosząc wg Stameya i wsp. 2,2 ± 0,8 dnia, a według Ósterlinga i wsp. 3,2 ± 0,1 dnia (24, 34).

Istotne znaczenie dla oceny wydolności diagnostycznej oznaczenia markera ma stwierdzenie, czy jego stężenie w osoczu wzrasta w innych chorobach niż nowotwory złośliwe. Dla chorób stercza jest to przede wszystkim gruczolak stercza (rozrost hiperpłastyczny — BPH) i zapalenie. Badania nad kształtowaniem się stężenia PSA w osoczu chorych na gruczolak są liczne. Przeważająca część autorów potwierdza podwyższone stężenie markera u pewnego odsetka chorych tej grupy. Wartości podawanych odsetków różnią się znacznie od 10,0% do blisko 90,0% (w badaniach własnych 78,2%). Niektórzy z autorów podkreślają zależność pomiędzy stężeniem PSA w osoczu, a masą gruczolaka. Jednoznaczna jest opinia, że u chorych na BPH podwyższenie stężenia nie jest znaczne; w badaniach własnych górna granica wynosiła 33,8 ng/ml, w badaniach Stamey\\\'a 37,8 ng/ml (Pros-Check PSA, RIA). Ponadto do czynników wpływających na wzrost stężenia zalicza się równoczesny proces zapalny w sterczu, zatrzymanie moczu a także tzw. zawał stercza. Po adenomektomii stężenie PSA w osoczu po upływie roku było podobne do ludzi zdrowych. Świadczy to o żywotności pozostałej „chirurgicznej torebki stercza\\\" (22, 24).

Fakt, że u chorych na gruczolak spotyka się podwyższone stężenie PSA utrudnia interpretację wyników oznaczeń tego markera u chorych na raka stercza. Wybór wartości odcinającej zdrowych mężczyzn niesie ryzyko błędów fałszywie dodatnich. Stąd szereg autorów uważa, że przy ocenie wyników u chorych na raka stercza powinno się korzystać z wartości odcinającej chorych na gruczolak, lub należy się posługiwać układem dwóch wartości odcinających — zdrowych mężczyzn oraz chorych na gruczolak.

ROZPOZNAWANIE I OCENA STOPNIA ZAAWANSOWANIA RAKA STERCZA

Wzrost stężenia PSA w osoczu występuje u chorych na raka stercza z różną częstością, bo od 50,0% do 95,0% chorych. Dane z różnych ośrodków cechują się znaczną rozpiętością. Istotny wpływ na wartości odsetków mają m.in. znaczne różnice w przyjmowanych przy interpretacji wyników wartościach odcinających.

Obserwacje wszystkich autorów są zgodne, że tak stopień wzrostu stężenia PSA jak odsetek chorych z podwyższonym stężeniem zależą od stopnia zaawansowania klinicznego. W badaniach własnych, przy przyjęciu wartości odcinającej na podstawie mężczyzn zdrowych, odsetki kształtowały się następująco: stadium A 75,0%, B 96,5%, C 98,3% i D 100,0%. Jeśli ocenę oparto o wartość odcinającą grupy chorych na gruczolak, wówczas wynosiły odpowiednio A 45,0%, B 51,7%, C 84,5% i D 100%. Dla całości materiału odpowiednio 94,4% i 72,8%. Tabela I przedstawia wyniki innych autorów.

Wysoce interesującym było wykazanie przez Chybowskiego i wsp., że u chorych na raka stercza, uprzednio nieleczonych, ze stężeniem PSA poniżej 20 ng/ml nie stwierdzono przerzutów do kośćca. Moc predykcyjną stężenia PSA poniżej 20 ng/ml określono na 99,7%. Pozwoliło to na wniosek, że u tych chorych można zaniechać badań scyntygraficznych kośćca, ponieważ prawdopodobieństwo przerzutów jest bliskie zera. Obserwację tę potwierdziły wyniki badań z innych ośrodków. Ma ona duże znaczenie praktyczne i w USA wykorzystano ją przy kwalifikowaniu chorych na raka stercza do scyntygrafii kośćca (2).

W podsumowaniu należy stwierdzić, że oznaczenie PSA jest tylko pomocne w rozpoznawaniu raka stercza, ponieważ u znacznego odsetka chorych w mniej zaawansowanych stadiach choroby stężenie nie jest podwyższone. Poziom PSA jest natomiast dodatkowym, ważnym parametrem w ocenie zaawansowania procesu chorobowego (1, 10, 12, 14, 15, 24, 28, 30, 35, 36).

KONTROLA LECZENIA I MONITOROWANIE

Jednoznaczna jest opinia o wysokiej wartości badań PSA dla kontroli efektywności leczenia i następowego monitorowania (7, 12, 14, 28, 29).

Stężenie u danego chorego przed leczeniem stanowi indywidualną wartość referencyjną dla oceny dalszych zmian.

1. Leczenie radykalne. Należy nadmienić, że u chorych kwalifikowanych do leczenia radykalnego (zazwyczaj stadia kliniczne A2, Bl, B2) podwyższone stężenie PSA w osoczu obserwuje się u około 30,0-60,0% chorych. Przedmiotem licznych prac jest kształtowanie się stężenia PSA po radykalnej prostatektomii, natomiast znacznie mniej badań poświęcono radioterapii.

a. Radykalna prostatektomia. Założeniem radykalności operacji jest usunięcie stercza wraz z otaczającą tkanką i okolicznymi węzłami chłonnymi. Ponieważ PSA produkują tylko komórki stercza stężenie PSA po tej operacji powinno kształtować się w granicy nieoznaczalnej lub śladowej. Biorąc pod uwagę czas połówkowy zaniku PSA w osoczu należy przyjąć, że takie stężenie może wystąpić dopiero po upływie 3-4 tygodni od operacji. W zależności od ośrodka jako wartość „zerową\\\" przyjmuje się stężenie do 0,6 ng/ml (12, 25, 33).

Oznaczenie stężenia PSA pozwala na ocenę radykalności operacji. Jeżeli stężenie w okresie 3-4 tygodni nie osiąga poziomu „zerowego\\\", wówczas pomimo klinicznej pozytywnej oceny świadczy to o braku radykalności operacji i istnieniu ognisk raka.

Według danych pochodzących z ośrodków dysponujących dużym materiałem chorych oznaczenie PSA jest doskonałym wykładnikiem dla monitorowania chorych. Trwa ono latami. Po pierwszym oznaczeniu po operacji postępowanie na ogół jest co 6 miesięcy. Dodatni wynik testu, tzn. stężenie powyżej wartości „zerowej\\\", świadczy o wznowie miejscowej lub przerzutach odległych. Moc predykcyjną testu dodatniego jest 100%. Należy nadmienić, że stężenie może wzróść nawet na kilka miesięcy wcześniej od wykazania wznowy raka klinicznymi badaniami. Z tych względów, jeśli u chorego stwierdzi się tendencję wzrostową stężenia PSA, należy w krótkich odstępach czasu badanie powtórzyć. Jeżeli wyniki pokrywają się, wówczas chory wymaga szczególnie starannego przebadania. Niższa jest natomiast moc predykcyjna testu ujemnego, niski poziom PSA nie wyklucza możliwości pojawienia się wznowy (25, 33).

b. Radykalne napromienianie. Leczenia trwa długo, bo około 6-7 tygodni. Chory otrzymuje wysoką dawkę promieniowania na guz (około 60 Gy), oraz coraz częściej napromienia się selektywnie okoliczne węzły chłonne. Założeniem radioterapii radykalnej jest całkowite wyleczenie miejscowe. Ten efekt osiąga się w okresie około 2-3 miesięcy. Leczenie to prowadząc w założeniu do zniszczenia komórek raka pozostawia zdrowe komórki stercza. Wykazano, że w trakcie radioterapii stężenie PSA w osoczu może wzrastać, co jest wyrazem zmian w stosunkach miejscowych w terenie napromienianym, rozpadu komórek, zmian ukrwienia prowadzącego do zwiększonego przechodzenia markera do krwioobiegu. Zjawisko to obserwowaliśmy w badaniach własnych. Ten wzrost stężenia nie jest niepokojącym sygnałem. Po zakończeniu napromieniania, po uzyskaniu całkowitej regresji guza, a więc po około 2-3 miesiącach, stężenie kształtuje się zazwyczaj w przedziale mężczyzn zdrowych. Niektórzy uważają, że spadek stężenia może być znacznie wolniejszy (13, 16, 31). Utrzymywanie się wartości podwyższonych świadczy o nieradykalności radioterapii, mimo nawet pozytywnej klinicznej oceny. W monitorowaniu kontrolne oznaczenia wykonuje się z podobną częstotliwością jak po radykalnej prostatektomii z tym, że w pierwszych 2-3 miesiącach od zakończenia powinno się badanie wykonać w odstępach miesięcznych lub częstszych. Wzrost stężenia świadczy o wznowie miejscowej lub przerzutach odległych, moc predykcyjna testu jest 100%.

Ciekawą obserwację podaje Stamey i wsp. Wykazano, że po radykalnej radioterapii przy wystąpieniu przerzutów do kości wzrost stężenia PSA może być niewielki, nieporównywalny do stężeń stwierdzanych u nieleczonych chorych w stadium Dl. Obserwacja ta zasługuje na podkreślenie ponieważ wskazuje, że nawet mały wzrost stężenia markera podczas monitorowania po radykalnym napromienianiu świadczy o uaktywnieniu procesu nowotworowego (31).

2. Leczenie Paliatywne. U chorych zakwalifikowanych do leczenia paliatywnego, częstość podwyższonego stężenia PSA jest duża dochodząc w stadium D do 100% a wartości są często bardzo wysokie osiągając poziom nawet kilkunastu tysięcy ng/ml. W materiale własnym najwyższe stężenie PSA w stadium D wynosiło 3800 ng/ml (15)

a. leczenie hormonalne. Jednoznaczna jest opinia o wysokiej użyteczności oznaczeń w ocenie efektywności i kontroli hormonoterapii, niezależnie od jej rodzaju. Leczenie trwa zazwyczaj bardzo długo. Badania wykonuje się początkowo w odstępach 1-miesięcznych, następnie okresy te wydłuża się. Stwierdzono, że stężenie wyjściowe PSA ma wartość prognostyczną. Było odwrotnie proporcjonalne do przeżycia chorych (14). Stężenie PSA jest dodatkowym wykładnikiem odpowiedzi na leczenie. W remisji całkowitej stężenie po upływie około 6 miesięcy może spadać nawet do zakresu normy. Taki stopień spadku stężenia jest dobrym sygnałem prognostycznym (27). Jeśli w trakcie leczenia stężenie wzrasta, to ma 100% moc predykcyjną progresji. Ocenia się, że wzrost stężenia może wyprzedzać o około 2-12 miesięcy wystąpienie klinicznej wznowy (14). U chorych nie reagujących na leczenie stężenie PSA zazwyczaj nie zmienia się lub wzrasta. Badanie może więc być również wskazówką dla zmiany typu leczenia.

Ocena wartości PSA w hormonoterapii raka stercza wymaga dodatkowego komentarza. Spadki stężenia markera mogą być bardzo znaczne, z setek ng/ml do wartości prawidłowych a nawet niemierzalnych. Zaobserwowano jednak, że przy braku pozytywnej reakcji na leczenie, stężenie PSA może również wykazać pewną tendencję spadkową. Zjawisko to wiąże się z pobudzającym wpływem androgenów na produkcję PSA. W badaniach na zwierzętach wykazano, że samo pozbawienie ustroju wpływu androgenów łączy się ze spadkiem stężenia PSA w osoczu (4). W nielicznych badaniach u chorych na raka stercza wykazano, że sama terapia hormonalna może prowadzić do spadku stężenia PSA pomimo braku klinicznej remisji. Dlatego konieczna jest szczególna ostrożność interpretacji zmian stężenia PSA podczas hormonoterapii i w porównawczych analizach kształtowania się stężenia w odpowiedzi na inne formy terapii. Są to badania wstępne i wymagają dalszych studiów. Należy jednak podkreślić, że nawet niewielki wzrost stężenia PSA w trakcie hormonoterapii jest zawsze, jak wykazano, wykładnikiem uaktywnienia procesu nowotworowego. Natomiast moc predykcyjna testu ujemnego jest znacznie niższa (6, 9, 12, 18, 28, 32, 39).

b. Paliatywna radioterapia. Podobnie jak w trakcie radykalnego napromieniowa nia stężenie PSA może przejściowo wzrastać. Po zakończeniu leczenia ocenia się stan miejscowy i stopień regresji zmiany. W tym czasie przy pozytywnej reakcji na leczenie, przy regresji całkowitej podwyższone przed rozpoczęciem leczenia stężenie powinno się znacznie obniżyć. Stopień obniżenia się stężenia jest dodatkowym parametrem w ocenie stopnia regresji. Jeśli stężenie nie zmienia się świadczy to o stabilizacji.

Badania kontrolne wskazane są w odstępach 1-2 miesięcznych. Wzrost stężenia świadczy o progresji i moc predykcyjna testu jest w granicach 90,0-100,0%, wzrost stężenia może wyprzedzać kliniczne oznaki uaktywnienia procesu nowotworowego (12, 13, 14, 31).

c. Chemioterapia. Leczenie chemiczne, stosowane jako monoterapia lub terapia wielolekowa, prowadzi się zazwyczaj w cyklach 6 dniowych. Przerwy w cyklach w zależności od typu leczenia stosuje się co 4-6 tygodni. Oznaczenia PSA wykonuje się przed każdym kolejnym cyklem. Zazwyczaj po trzeciej serii ocenia się odpowiedź na leczenie. Przy remisji spadek stężenia jest zróżnicowany, do 50,0% wartości wyjściowej; w trakcie dalszej obserwacji stężenie może dalej się obniżać. Wzrost stężenia zazwyczaj wyprzedza objawy kliniczne i świadczy o aktywizacji procesu, jego moc predykcyjna waha się w granicach 90,0-100%.

Po paliatywnej radioterapii oraz chemioterapii nie obserwuje się tak drastycznych spadków stężenia PSA jak w leczeniu hormonalnym. Natomiast wzrost stężenia przy progresji bywa znacznie większy (7, 8).

d. Niektórzy chorzy wymagają wykonania resekcji transuretralnej, która jest zazwyczaj elementem leczenia skojarzonego. Po TUR stężenie PSA w osoczu wielokrotnie wzrasta (24, 34). Ten rodzaj techniki operacyjnej łączy się z przejściem znacznych ilości markera do krwioobiegu nie tylko w czasie zabiegu ale również przez okres kilku dni po jego wykonaniu. Biorąc pod uwagę te czynniki oraz długi okres połówkowego zaniku PSA należy liczyć się z utrzymywaniem się podwyższonego stężenia PSA przez około 2 miesiące; nie stanowi ono wykładnika postępu choroby.

Rzeczywista ocena stężenia jest miarodajna dopiero po tym okresie. Następowe badania kontrolne zależą od wdrożenia dodatkowego leczenia (hormonalne, chemicz ne, napromienianie).

BADANIA PRZESIEWOWE

Żaden z poznanych biochemicznych markerów nowotworowych nie znalazł zastosowania w badaniach przesiewowych dla wykrywania chorych na nowotwory złośliwe w populacji. Idealny marker powinien być obecny/wykrywalny u osobników chorych i niewykrywalny u wszystkich pozostałych. Różnice pomiędzy chorymi i zdrowymi dla dotychczas znanych markerów mają wyłącznie charakter ilościowy a nie jakościowy. Ponadto u pewnego odsetka chorych na nowotwory złośliwe, zwłaszcza w niższych stadiach zaawansowania choroby, stężenia markerów pozostają w granicach prawidłowych. Równocześnie podwyższony ich poziom spotyka się u pewnego odsetka chorych na choroby nienowotworowe. W niektórych krajach wykorzystuje się jednak oznaczenia markerów w zespole badań w skriningu grup tzw. wysokiego ryzyka zachorowań na nowotwory o określonej lokalizacji.

Zastrzeżenia powyższe dotyczą, w pełnej rozciągłości, również użyteczności oznaczeń PSA w badaniach przesiewowych. Należy ponadto przypomnieć, że antygen ten cechuje się swoistością narządową a nie w stosunku do raka stercza. Stąd prawdopodobieństwo podwyższonego stężenia w osoczu chorych z innymi aniżeli rak chorobami stercza jest stosunkowo znaczne. Przez dobór odpowiednich wartości odcinających można uzyskać optymalną czułość przy równocześnie wysokiej swoistości diagnostycznej oznaczeń PSA. Dlatego zdaniem niektórych autorów pozwala to zwiększyć efektywność wykrywania raka na podstawie oznaczeń PSA w wyselekcjonowanych grupach. Oznaczenie tego markera łącznie z badaniami przez odbytnicę i ultrasonograficznymi stanowią zespół badań preferowany przez niektóre ośrodki dla badań skriningowych w grupach wysokiego ryzyka (1, 3, 24, 30).

METODY OZNACZEŃ

Stężenie PSA w osoczu oznacza się metodami radio- i enzymoimmunologiczny-mi, wykorzystując wysoce swoistą reakcję pomiędzy antygenem i przeciwciałem. Obecnie dostępnych jest wiele zestawów odczynnikowych produkcji różnych firm. Do najwcześniej produkowanych i posiadających ugruntowaną opinię odnośnie jakości należą zestawy Pros-Check PSA wytwarzane przez Yang Laboratories oraz Tandem-R i Tandem-E Hybritech.

W zestawach Pros-Check PSA oznaczenie wykonuje się metodą radioimmunologiczną i stosowane jest królicze przeciwciało poliklonalne oraz znakowany jodem-125 antygen. Zestawy Tandem-R (metoda radioimmunometryczna) oraz Tandem-E (metoda enzymoimmunometryczna) stosuje się dwa przeciwciała monoklonalne, skierowane przeciwko różnym epitopom antygenu, z których jedno znakowane jest w zależności od metody jodem-125 lub enzymem. Wyniki uzyskiwane przy użyciu zestawów produkcji Hybritech są o ok. 30,0% niższe aniżeli zestawami Pros-Check PSA. Jednak w pełnym zakresie pomiarowym stężeń antygenu istnieje proporcjonalność pomiędzy wynikami uzyskiwanymi obu rodzajami zestawów, która wyraża się współczynnikiem korelacji w granicach 0,90-0,99.

Należy podkreślić, że dotychczas brak jest międzynarodowego wzorca antygenu, oraz koniecznym jest ustalenie zakresów referencyjnych wartości prawidłowych w warunkach własnych laboratorium (24).

Nasuwa się pytanie, czy oznaczenie PSA może wyeliminować z kliniki oznaczenia PAP? Oznaczenie stężenia PSA posiada u chorych na raka stercza wyższą czułość przy zbliżonej do PAP swoistości diagnostycznej. Ta wyższa czułość odnosi się przede wszystkim do mniej zaawansowanych stadiów. Z tego względu należy je uznać za badania podstawowe. Czy należy je zatem uzupełnić oznaczeniem PAP? Opinie na ten temat są rozbieżne. Jednak należy przypomnieć, że u około 20,0-30,0% chorych na raka stercza stężenie PSA mieści się w granicach wartości zdrowych mężczyzn. U pewnego odsetka tych chorych stwierdza się podwyższone stężenie PAP, zatem oznaczając stężenie obu markerów podnosi się wydolność oceny. Przemawia to za celowością komplementarnego, w stosunku do PSA, wykonywania oznaczeń PAP u chorych na niezaawansowanego raka stercza.

Na zakończenie należy dodać, że wzrost stężenia PSA jest specyficzny dla raka stercza. Podwyższone stężenie wskazuje na sterczowe pochodzenie przerzutu, gdy klinicznie nie ustalono umiejscowienia guza pierwotnego

piśmiennictwo

  1. 1.Bernstein L. H., Rudolph R. A., Pinto M. M., Viner N., Zuckerman H.: Medically
  2. significant concentration of Prostate-specific antigen in serum assessed. Clin. Chem., 1990,. 36,
  3. 515.
  4. 2. Chybowski F. M., Larson Keller J. J., Begstralh E. J., Oesterling J. E.: Predicting radionuclide bone scan findings in patients with newly diagnosed, untreated prostate cancer:prostate specific antigen is superior to all other clinical parameters. J. Urol., 1991, 145, 313.
  5. 3. Cooner W. H., Mosley B. R., Rutherford C. L. Beard J. H., Pond H. S., Bass R. B., Terry J. W.: Clinical application of transrectal ultrasonography and prostate specific antigen in the search for prostate cancer. J. Urol., 1988, 139, 758. —
  6. 4. Csapo Z., Brand K., Walther R., Fokas
  7. K.: Comparative experimental study of the serum prostate specific antigen and prostatic acid phosphatase in serially transplantable human prostatic carcinoma lines in nude mice. J. Urol., 1988, 140, 1032. —
  8. 5. Dejter S. W., Martin J. S., McPherson R. A., Lynch J. H.: Daily variability in human serum prostatic—specific antigen and prostatic acid phosphatase: compara-
  9. tive evaluation. Urology, 1988, 32, 288.
  10. 6. Emtage L. A., Lewis P. W., Blacklegdge G. R. P.: The role of prostate specific antigen in the base line assesment of patients undergoing hormone therapy for advanced prostate cancer. Brit. J. Urol., 1987, 60, 572. —
  11. 7. Ercole C. J., Lange P. H., Mathisen M., Chiou R. K., Reddy P. K., Vessella R. L.: Prostate specific antigen and
  12. prostatic acid phosphatase in the monitoring and staging of patients with prostate cancer. J. Urol., 1987, 138, 1181. —
  13. 8. Gittes R. F.: Medical progress: carcinoma of the prostate. New
  14. Engl. J. Med., 1991, 324, 236. —
  15. 9. Grignon D., Troster M.: Changes in immunohistochemical staining in prostatic adenocarcinoma following diethystilbestrol therapy. Prostate, 1985, 7, 195.
  16. 10. Guinan P., Bhatti R., Ray P.: An evaluation of prostate specific antigen in prostatic cancer. J. Urol., 1987, 137, 686.
  17. 11.Hortin G. L,, Bahnson R. R., Duft M., Chan K. M., Catalona W. J., Ladenson I. H.: Differences obtained with 2 assays of prostate specific antigen. J. Urol., 1988, 139, 762.
  18. 12 Hudson M. A., Bahnson R. R., Catalona W. J.: Clinical use of prostate antigen in patients with prostate cancer. J. Urol., 1989, 142, 1011.
  19. 13 — Kobalin J. N. Hodge K. K., McNeal J. E., Freiha F. S., Stamey T.: Identification of residual cancer in the prostate following radiation
  20. therapy: role of transrectal ultrasound guided biopsy and prostate specific antigen. J. Urol., 1989, 142, 326.
  21. 14 Killian C. S., Emrich L. J., Vargas F. P., Yang N., Wang M. C. Priore R.
  22. L., Murphy G. P., Chu T. M.: Relative reliability of five serially measured markers for prognosis of progression in prostate cancer. INCI, 1986, 76, 179. —
  23. 15. Kulpa J., Marczyńska
  24. A., Wójcik E., Bugajski A., Leńko J.: Ocena swoistego antygenu sterczowego (PSA) w osoczu chorych na raka stercza. Urol. Pol., 1988, 47, 1. —
  25. 16. Landmann C, Hunig R.: Prostatic
  26. specific antigen as an indicator of response to radiotherapy in prostate cancer. Int. J. Rad. Onc. Biol. Phys., 1989, 17, 1073. —
  27. 17. Leńko J.: Rak stercza. Urol. Pol., 1984, 37, 245. —
  28. 18. Leo ME., Bilhartz D. L., Bergstralh E. J., Oestrerling J. E.:Prostate-specific antigen in hormonally treated stage D2 prostate cancer: is it alway an accurate indicator of disease status? J. Urol., 1991, 145, 802. —
  29. 19. Liedtke R. J., Batjer J. D.:Measurement of Prostate-specific antigen by radioimmunoassay. Clin. Chem., 1984, 30, 5, 649. —
  30. 20. Marczyńska A.: Biochemiczne aspekty chorób nowotworowych. W Biochemia kliniczna w praktyce lekarskiej. Red. J. Sznajd, PZWL, Warszawa, 1983.
  31. 21. Marczyńska A.: Zastosowanie oznaczeń stężenia w osoczu biochemicznych markerów nowotworowych w wybranych lokalizacjach procesu nowotworowego. Diagn. Lab., 1991, 23, 20. —
  32. 22. Marczyńska A., Kulpa J., Leńko J.: Serum level of PSA in patients with benign prostatic hyperplasia (BPH). Cancer Res. Clin. Oncol., Abs. of 15th International Cancer Congress, 1990, 116, Suppl., 718. —
  33. 23. Nadji M., Tabei S. Z., Castro A., Chu T. M., Murphy G. P., Wang M. C, Morales A. R.: Prostatic-specific antigen. An Immunohistologic marker for prostatic neoplasms. Cancer, 1981, 48, 1229. —
  34. 24. Oesterling J. E.: Prostate specific antigen: A critical assessment of the most useful tumor marker for adenocarcinoma of the prostate. J. Urol., 1991 145, 907. —
  35. 25. Oesterling J. E., Chan D. W., Epstein J., Kimball A. W., Bruzek D. J., Rock R. C, Brendler C. B., Walsh P. C:Prostate specific antigen in the preoperative and postoperative evaluation of localized prostatic cancer treated with radical prostatectomy. J. Urol., 1988, 139, 766. —
  36. 26. Papsidero L. D., Kuriyama M., Wang M. C, Horoszewicz J., Leong S. S., Valenzuela L., Murphy G. P., Chu T. M.: Prostate antigen: a marker for prostate epithelial cells. JNCI, 1981, 66, 37. —
  37. 27. Pretlow T. G., Pretlow T, P., Yang B., Kaetzel C. S., Delmoro C. M., Kamis S. M., Bodner R. D., Kursh E., Resnick M. I., Bradley E. L.: Tissue concentrations of Prostate-specific antigen in prostatic carcinoma and benign prostatic hyperplasia. Int. J. Cancer, 1991, 49, 645. —
  38. 28. Seamouds B., Yang N., Anderson K.: Evaluation of Prostate-specific antigen and prostatic acid phosphatase as prostate cancer markers. Urology, 1986, 28, 472. —
  39. 29. Skołyszewski J., Leńko J., Marczyńska A., Pawlęga J., Pawlicki M.: Wybrane aspekty diagnostyki i terapii raka stercza. Nowotwory, 1990, 4, 299. —
  40. 30. Stamey A. T., Kobalin J. N.: Prostate specific antigen in the diagnosis and treatment of adenocarcinoma of the prostate. I. Untreated patients. J. Urol., 1989, 141, 1070.
  41. 31. Stamey T. S., Kobalin J. N., Ferrari M.: Prostate specific antigen in the diagnosis and treatment of adenocarcinoma of the prostate. III. Radiation treated patients. J. Urol., 1989, 141, 1084. —
  42. 32. Stamey T. A., Kobalin J. N., Ferrari M., Yang N.: Prostate specific antigen in the diagnosis and treatment of adenocarcinoma of the prostate. IV. Anti-androgen treated patients. J. Urol., 1989, 141, 1088. —
  43. 33. Stamey A. T., Kobalin J. N., McNeal J. E., Johnstone I. M., Freiha F., Redwine E. A., Yang N.: Prostate specific antigen in the diagnos is and treatment of adenocarcinoma of the prostate. II. Radical prostatectomy treated patients. J. Urol. 1989, 141, 1076. —
  44. 34. Stamey T. A., Yang N., Hay A. R., McNeal J. E., Frehia F. S., Redwine E.: Prostate-specific antigen as a serum marker for adenocarcinoma of the prostate. New. Engl. J. Med., 1987, 317, 15, 909. —
  45. 35. Stremme J. H., Haffner F., Johannessen N. B., Talseth T., Frederichsen P., Theodorsen L.: Diagnostic efficiency of biological markers in blood serum on prostate cancer: a Comparison of four different markers and 12 different methods. Scand. J. Clin. Lab. Invest., 1986, 46, 443. —
  46. 36. Wang M. C, Kuriyama M., Papsidero L. D.: Prostate antigen of human cancer patients. Methods Cancer Res., 1982, 19, 179. —
  47. 37. Wang M. C, Loor R. M., Li S. L., Chu T. M.: Physico-chemical characterization of prostate antigen purified from human prostate gland and seminal plasma. IRCS Med. Science, 1983, 11, 327. —
  48. 38. Wang M. C, Valanzuela L. A., Murphy G. P., Chu T. M.: Purification of human Prostate-specific antigen. Invest. Urol., 1979, 17, 159. —
  49. 39. Weber J. P., Oesterling J. E., Peters C. A., Partin A. W Chan D. W., Walsh P. C: The influence of reversible androgen deprivation on serum prostate specific antigen levels in men with benign prostatic hyperplasia. J. Urol., 1989, 141, 987.

adres autorów

prof. dr hab. med. Antonina Marczyńska Zakład Analityki i Biochemii Klinicznej Centrum Onkologii Oddział w Krakowie, ul. Garncarska 11, 31-115 Kraków