SELEN I NIEKTÓRE SKŁADNIKI POKARMOWE A ROZWÓJ RAKA STERCZA
Artykuł opublikowany w Urologii Polskiej 2000/53/2.

WSTĘP
Gruczoł krokowy jest narządem, który dzięki wytwarzanej wydzieli-
nie pomaga utrzymać żywotność plemników biorąc udział w produkcji
nasienia. Do chorób tego narządu należą między innymi łagodny roz-
rost oraz rak (w 95% jest nim gruczolakorak), występujący zwykle u męż-
czyzn powyżej 50 roku życia [2]. Rak gruczołu krokowego jest jednym z
najczęściej rozpoznawanych nowotworów złośliwych będących przyczy-
ną zgonów wśród mężczyzn. W 1995 r. w Polsce nowo rozpoznany rak
gruczołu krokowego zajmował czwarte miejsce (po raku dróg oddecho-
wych, żołądka i pęcherza moczowego; 5,4% wszystkich rozpoznanych
przypadków raka u mężczyzn). Zgony z powodu raka tego narządu
zajmują w Polsce trzecie miejsce wśród wszystkich zgonów na nowo-
twory złośliwe [36]. W dwunastu krajach Unii Europejskiej rak gruczołu
krokowego zajmuje drugie miejsce, za rakiem płuc [3]. W USA, w latach
osiemdziesiątych, rak stercza plasował się na drugim (20%) [28], a obec-
nie zajmuje pierwsze miejsce (29%) wśród nowo rozpoznanych nowo-
tworów złośliwych [24]. W krajach wysoko rozwiniętych liczba rozpo-
znawanych przypadków raka stercza jest znacznie wyższa niż w krajach
rozwijających się, jakkolwiek i tu obserwuje się tendencję wzrostową [3].
Wciąż niewiele wiadomo na temat etiologii nowotworu gruczołu kroko-
wego. Do znanych czynników ryzyka należą: wiek, pochodzenie etnicz-
ne, przypadki raka w rodzinie, sposób odżywiania się, czynniki środo-
wiskowe i inne [3, 8, 20, 26, 32]. Zachorowalność wykazuje też dużą
zmienność w zależności od położenia geograficznego [8, 20, 32], co su-
geruje znaczny wpływ czynników środowiskowych.
Wiele badań dotyczyło zależności między rakiem gruczołu krokowe-
go a odżywianiem. Najsilniejszy związek wydaje się występować mię-
dzy całkowitą zawartością tłuszczów w diecie a wzrastającym ryzykiem
rozwoju nowotworu złośliwego [26]. Badania sugerują ponadto rolę nie-
których witamin i mikroelementów w zapobieganiu raka stercza. Do tych
składników pożywienia należą między innymi: selen, cynk, likopen,
p-karoten, witamina A i E.
TŁUSZCZE
Dieta bogata w tłuszcze zwierzęce podwyższa ryzyko rozwoju raka
gruczołu krokowego. Badania ekologiczne wykazały, że na całym świe-
cie daje się zauważyć dodatnią korelację między ilością spożywanego
tłuszczu zwierzęcego a rozwojem raka stercza i umieralnością z powo-
du tej choroby [8, 28]. Armstrong i Doli [1] stwierdzili, że w 32 krajach
śmiertelność z powodu raka stercza była silnie dodatnio skorelowana z
ilością spożywanych tłuszczów. Badania prowadzone na zwierzętach
laboratoryjnych dowiodły, że dieta bogata w tłuszcze przyczynia się
również do rozwoju, i tempa wzrostu gruczolaka stercza [26]. Spożywa-
nie czerwonego mięsa, jaj, pełnego mleka i produktów mlecznych rów-
nież zwiększa ryzyko rozwoju i śmiertelność z powodu raka stercza [20,
26, 32]. Mleko zbierane (chude) nie dawało takich efektów, co potwier-
dza hipotezę o relacji między tłuszczami zwierzęcymi a rakiem stercza
[20, 27]. Nie wszyscy autorzy prezentują tak jednoznaczne wyniki ba-
dań. Giovannuccii i wsp. [17], w badaniu przeprowadzonym w USA
wśród 51 521 mężczyzn, stwierdzili słabo dodatnio skorelowaną, nie-
znamienną statystycznie, zależność między spożywaniem tłuszczów a
ryzykiem rozwoju nowotworu gruczołu krokowego.
Rodzaj tłuszczu zawartego w diecie ma istotny wpływ na rozwój raka
stercza. Tłuszcze zwierzęce, zawierające głównie nasycone kwasy tłusz-
czowe, sprzyjają rozwojowi raka stercza. Natomiast tłuszcze roślinne i
otrzymane z ryb, bogate w nienasycone kwasy tłuszczowe, zapobiegają
rozwojowi tej choroby. Na zwierzętach wykazano, że spożywanie oleju
rybiego, bogatego w wielonienasycone kwasy tłuszczowe, hamuje roz-
wój raka stercza. Oleje zawierające jedno- i dwunienasycone kwasy tłusz-
czowe nie mają takiego działania, a nawet promują rozwój guza [26, 32].
Wśród mężczyzn dobrze sytuowanych, żywiących się dietą wysoko-
kaloryczną, bogatą w tłuszcze, mięso, produkty mleczne i czyste węglo-
wodany, lecz ubogą w warzywa i owoce, obserwowano dodatnią kore-
lację między tą dietą a rozwojem raka stercza [28, 29].
W społeczeństwach o wysokim standardzie socjoekonomicznym ob-
serwuje się wyższą umieralność z powodu raka stercza. Nie obserwo-
wano takiej zależności wśród mężczyzn niezamożnych, żywiących się
głównie produktami pochodzenia zbożowego, soją, orzechami i rybami
[20]. Hebert i wsp. [20], na podstawie analizy spożywanych produktów,
przeprowadzonych w 42 krajach, wykazali silną korelację między ra-
kiem stercza a ilością energii otrzymanej z posiłków zawierających głów-
nie ryby i produkty sojowe. Szczególnie duże znaczenie miała soja i jej
produkty (mleko sojowe, twaróg sojowy (tofu) oraz potrawy wytwarza-
ne z soi (tempeh, miso). Śmiertelność z powodu raka stercza wśród męż-
czyzn Dalekiego Wschodu (Japonia, Hong-Kong) była ujemnie skorelo-
wana z ilością spożywanych produktów pochodzenia sojowego. U
Japończyków przybyłych do USA, w związku ze zmianą sposobu ży-
wienia (trudny dostęp do produktów sojowych), częstość występowa-
nia raka stercza była znacznie wyższa niż w ojczystym kraju [3,14].
Fradet i wsp. [15], podobnie jak inni autorzy, również wykazali do-
datnią korelację między wysokokaloryczną dietą a rozwojem raka ster-
cza. Wykazali jednak, że dieta bogata w tłuszcze zwierzęce jest dodat-
nio, lecz nieznamiennie, skorelowana w początkowym okresie rozwoju
guza, lecz jej wpływ nasila się w miarę rozwoju choroby. Autorzy uwa-
żają, że obniżenie udziału tłuszczów zwierzęcych w diecie do 10% war-
tości energetycznej może obniżyć ryzyko raka stercza i spowolnić tem-
po jego rozwoju.
SELEN
Selen należy do mikroelementów niezbędnych do prawidłowego wzro-
stu i rozwoju organizmu. W organizmie selen działa poprzez białka, do
których jest wbudowany w postaci selenocysteiny. Jednym z najlepiej
poznanych takich białek jest enzym – peroksydaza glutationowa [33,38].
Główną funkcją tego enzymu jest ochrona składników komórkowych,
takich jak DNA i lipidy przed uszkadzającym działaniem H2O2 i róż-
nych nadtlenków organicznych, tworzących się w czasie przemian w
organizmie.
Szeroko zakrojone badania epidemiologiczne wykazały, że istnieje ści-
sła zależność, między geograficznym rozmieszczeniem Se w glebie i w
płodach rolnych oraz ilością Se spożywanego w diecie a zapadalnością i
umieralnością ludzi z powodu raka różnych narządów. Schrauzer i wsp.
[31], w badaniach obejmujących 27 krajów, zaobserwowali odwrotną
korelację między ilością spożywanego selenu a umieralnością z powo-
du nowotworów jelita grubego, okrężnicy, gruczołu krokowego, sutka,
jajników i płuc. W wielu krajach przeprowadzono badania w celu spraw-
dzenia hipotezy, czy niski status selenowy organizmu człowieka ma
związek z podwyższonym ryzykiem zachorowania na raka. Otrzymane
wyniki wykazały, że chorzy na raka różnych narządów mają często niż-
sze stężenie selenu w osoczu krwi w porównaniu z osobami zdrowymi
[9,25, 30, 33, 36, 39]. Liczba publikacji związanych z oznaczaniem stęże-
nia selenu w krwi chorych na raka takich narządów, jak: płuca, sutek,
narząd rodny, przewód pokarmowy jest bardzo duża. Niewiele jest do-
niesień związanych z tym pierwiastkiem u chorych na raka stercza. Nie-
którzy autorzy uważają, że populacje cechujące się dużym ryzykiem
rozwoju raka innych narządów mają również wysokie ryzyko rozwoju
raka gruczołu krokowego. Wyniki badań dotyczące stężenia selenu we
krwi chorych na raka stercza są sprzeczne. Jedni autorzy nie stwierdzili
żadnych różnic [25], inni – nieznamiennie niższe stężenie [36] i wreszcie – stężenie znamiennie niższe niż w grupie osób zdrowych. Hardel i wsp.
[18] wykazali, że stężenie selenu w osoczu chorych na raka gruczołu
krokowego jest znamiennie niższe w porównaniu z chorymi z łagod-
nym rozrostem stercza. Jung i wsp. [23], oznaczając aktywność enzy-
mów antyoksydacyjnych w kulturach komórek nabłonka ludzkiego gru-
czołu krokowego wykazali, że nie różnią się one między komórkami
raka i komórkami prawidłowymi.
Wiele badań eksperymentalnych dowiodło, że selen ma działanie an-
tykancerogenne. W badaniach in vitro stwierdzono, że selen podawany w
postaci selenometioniny, w stężeniach mikromolowych, wywiera hamu-
jący wpływ na wzrost komórek nowotworowych linii DU-145 ludzkiego
raka gruczołu krokowego [34]. Stężenie selenu od 1×10-6 do 2×10~6 M
powodowało zahamowanie wzrostu komórek nowotworowych o 50%, a
stężenie rzędu 10-4 M prowadziło aż do 98% zahamowania wzrostu tych
komórek.
Ostatnie lata przyniosły ważne doniesienia dotyczące związku mię-
dzy ilością spożywanego selenu a ryzykiem rozwoju raka gruczołu kro-
kowego. W dużym eksperymencie, rozpoczętym w 1983 r. w pięciu
wschodnich stanach USA (znanych z niskiej zawartości selenu w glebie
i w płodach rolnych oraz z wysokiego ryzyka raka płuc, jelita grubego i
czerniaka), 1312 chorym, w średnim wieku 63 lat, leczonym w klinikach
dermatologicznych z powodu raka skóry (kolczysto- i podstawnokomór-
kowego), podawano przez okres ponad 10 lat selen [5]. Część badanych
(653 chorych) otrzymywała przez cały okres badań po 200 ?g Se dzien-
nie w postaci drożdży bogato selenowych, druga grupa (659 chorych) – czyste, jednakowo przygotowane, bezselenowe drożdże piekarskie (pla-
cebo). Dawkę 200 ?g wybrano z tego powodu, że jest ona uważana za
wystarczającą i bezpieczną dla ludzi oraz była to maksymalna dawka,
jaką dopuszczała Komisja Leków i Żywności USA. Pacjenci byli co 6 mie-
sięcy poddawani dokładnym badaniom lekarskim. Autorzy przedsta-
wili interesujące wyniki swoich obserwacji: regularne podawanie Se
zmniejszało zachorowalność na niektóre postaci raka. Porównując cho-
rych, którzy przyjmowali selen z tymi, którzy otrzymywali placebo, stwier-
dzono, że zachorowalność na raka w grupie selenowej była w przypad-
ku raka płuc o 45% niższa (odpowiednio w grupie selenowej i placebo – 17:31), raka jelita grubego o 59% (8:19 przypadków zachorowań), a raka
gruczołu krokowego o 63% niższa (13:35) [5, 6]. Śmiertelność z powodu
raka różnych narządów była w grupie chorych otrzymujących selen o
50% niższa, w porównaniu z grupą przyjmującą placebo [5].
W chwili rozpoczęcia badań stężenie selenu w osoczu obu grup bada-
nych mężczyzn (drożdże selenowe i placebo) było identyczne i wynosiło
114 ng/ml [5,10]. U chorych przyjmujących placebo stężenie to utrzyma-
ło się na niezmienionym poziomie przez cały okres badań, podczas gdy
u przyjmujących drożdże selenowe, po 6-9 miesiącach od rozpoczęcia
badań uległo podwyższeniu do 190 ?g/ml i na tym poziomie pozostało
przez cały okres podawania Se.
Otrzymane wyniki zachęciły zespół naukowców do dalszych badań.
Od 1997 r., poza chorymi z USA, do badań włączeni zostali chorzy i na-
ukowcy z kilku krajów europejskich. Postanowiono podawać chorym 3
różne dawki selenu: 100, 200 i 300 ?g dziennie [4]. Autorzy chcą spraw-
dzić czy niższa dawka selenu będzie tak samo efektywna jak 200 ng, lub
czy dawka wyższa okaże się bardziej skuteczna.
W innym badaniu epidemiologicznym, obejmującym 33 737 mężczyzn,
w wieku 40-75 lat z całego obszaru USA, stwierdzono silną, ujemną ko-
relację między przeddiagnostycznym poziomem selenu (mierzonym na
zawartość Se w paznokciach) a wystąpieniem zaawansowanego stadium
raka gruczołu krokowego. Uwzględniając inne czynniki, takie jak przy-
padki raka stercza w rodzinie, indeks masy ciała, region geograficzny,
dietę i inne, badacze obliczyli, że obniżenie ryzyka rozwoju raka zwią-
zane z wyższym stężeniem Se wynosiło prawie 2/3 [37]. Wynik ten wspie-
ra hipotezę, że stosunkowo wysoka ilość spożywanego selenu obniża
ryzyko rozwoju nowotworu stercza.
Mechanizm antykancerogennego działania selenu nie został dotych-
czas w pełni wyjaśniony. Postuluje się kilka możliwości [11]. Może być
on związany z udziałem selenozależnych peroksydaz glutationowych,
które inhibują kancerogenezę, chroniąc w ten sposób składowe części
komórki przed działaniem reaktywnych form tlenu. Peroksydazy gluta-
tionowe i inne enzymy anty oksydacyjne chronią DNA przed oksydacyj-
nym uszkadzaniem i kancerogenezą [23]. Selen może również przeciw-
działać przemianie nieaktywnych prekancerogenów w kancerogeny
ostateczne. Ponadto Se może oddziaływać na układ odpornościowy i na
gruczoły wydzielania wewnętrznego. Żadna z tych hipotez nie znalazła
jeszcze pełnego potwierdzenia.
CYNK
Cynk jest pierwiastkiem, który wchodzi w skład ponad 200 białek. Jako
kofaktor wielu kluczowych enzymów jest czynnikiem niezbędnym do
przebiegu różnorodnych procesów metabolicznych. Gruczoł krokowy
wyróżnia się szczególnie wysoką zawartością cynku w porównaniu z in-
nymi tkankami [40, 41]. Wychwyt Zn przez tkankę stercza jest procesem
zależnym od androgenów. Do tej pory nie poznano dokładnie ani fizjolo-
gicznej, ani patologicznej roli, jaką pełni cynk w gruczole krokowym.
Dane wskazują, że zawartość cynku w tkance stercza wzrasta w ła-
godnym rozroście tego gruczołu, a maleje w przypadku choroby nowo-
tworowej [32]. Bardzo interesujące są wyniki badań Zaichicka i wsp. [42],
którzy dowodzą, że zawartość cynku w gruczole krokowym u mężczyzn
powyżej 40 roku życia jest ponad dwukrotnie wyższa niż u młodych
mężczyzn. Przypuszcza się, że tak wysoki poziom cynku może odpo-
wiadać za wzrost ryzyka zachorowania na raka stercza u mężczyzn po
ukończeniu 40 lat.
Ze względu na rolę, jaką pełni cynk w procesach wzrostu komórek,
replikacji i lizy DNA można zaryzykować hipotezę, że pierwiastek ten
bierze udział zarówno w inicjacji, jak i rozwoju choroby nowotworowej
stercza. Hipoteza ta wyjaśnia też ochronny wpływ selenu – antagonisty
cynku – na rozwój raka gruczołu krokowego. Do tej pory prowadzone
badania nad zależnością między zawartością cynku a rozwojem raka
stercza nie dały jednoznacznej odpowiedzi [32].
WITAMINA E
Witamina E jest powszechnie uznawanym antyoksydantem. Jej dzia-
łanie związane jest z profilaktyką rozwoju raka dzięki zdolności prze-
ciwdziałania powstawaniu wolnych rodników, odgrywających istotną
rolę w kancerogenezie. W związku z dobrą rozpuszczalnością w tłusz-
czach witamina E jest głównym antyoksydantem występującym w bło-
nach komórkowych. Zapobiega peroksydacji wielonienasyconych lipi-
dów błon komórkowych i odgrywa istotną rolę w zapobieganiu
rozwojowi nowotworów [19]. Witamina E obejmuje grupę występują-
cych w przyrodzie pochodnych tokoferolu i tokotrienolu. Najważniej-
szym przedstawicielem witaminy E, charakteryzującym się najwyższą
aktywnością biologiczną, jest a-tokoferol. Witamina E działa synergi-
styczne z selenem [19]. Oba czynniki uzupełniają się w reakcjach pro-
wadzących do usuwania nadtlenków lipidowych. Jeden element zmniej-
sza zapotrzebowanie na drugi.
Badania epidemiologiczne zdają się potwierdzać prawdopodobną rolę
witaminy E w obniżaniu ryzyka rozwoju raka gruczołu krokowego. Inte-
resujące wyniki badań przedstawił międzynarodowy zespół kilkudzie-
sięciu naukowców tworzących Alpha-Tocopherol, Beta-Caroten (ATBC)
Cancer Prevention Study Group [21]. Badania zostały przeprowadzone
na grupie 29 133 ochotników, palących papierosy mężczyzn, w wieku
50-69 lat. Podzielono ich na 4 grupy (około 7 280 osób w każdej) i poda-
wano im (niezależnie od witaminy zawartej w diecie):
1)tylko ?-tokoferol (50 mg dziennie),
2)tylko ?-karoten (po 20 mg dziennie),
3)?-tokoferol i ?-karoten (w dawkach jak poprzednio),
4)placebo.
W ciągu 5-8 lat (średnio 6,1 lat) trwającego eksperymentu, u mężczyzn,
którzy przyjmowali tokoferol (n = 14 564) rozpoznano 99 przypadków
raka stercza, a w grupie, która witaminy nie brała (n = 14 569) – aż 147
przypadków raka tego narządu. Dane te wskazują, że dodatkowa po-
daż ?-tokoferolu obniżyła ryzyko rozwoju raka gruczołu krokowego o
33%. Śmiertelność z powodu tej choroby w grupie przyjmującej ce-toko-
ferol była o 41 % niższa w porównaniu z grupą nie przyjmującą witami-
ny (21 vs 39 zgonów). Hamujący wpływ ?tokoferolu na rozwój nowo
tworów innych narządów nie był tak silnie zaznaczony.
Nie wszystkie badania przynosiły tak przekonywające wyniki [8, 20].
Hartman i wsp. [19] nie stwierdzili istotnej korelacji między ilością spo-
żywanej witaminy E a rozwojem raka stercza. U mężczyzn, którym po-
dawano ?-tokoferol obserwowano trend do ochronnego działania przed
rozwojem raka stercza, a w przypadku podaży ?tokoferolu zaobserwo
wano dodatnią, znamienną statystycznie korelację między spożyciem
preparatu a ryzykiem rozwoju raka tego narządu (im wyższe spożycie,
tym częstszy rak stercza) [21]. Należy sądzić, że ochronna rola witaminy
E zależy głównie od stosunku poszczególnych tokoferoli wchodzących
w skład podawanej witaminy.
LIKOPEN, 0-KAROTEN I WITAMINA A
Likopen (czerwony barwnik pomidorów) gromadzi się w tkance gru-
czołu krokowego u mężczyzn, jak i u zwierząt doświadczalnych; jego za-
wartość waha się od trudnej do oznaczenia ilości do 1,5 nmol/g a całko-
wita zawartość ?karotenu od 0,75 nmol do 5 nmol/g [7]. Wykazano
istnienie zależności między ilością spożywanych pomidorów a obniże-
niem ryzyka rozwoju raka gruczołu krokowego [7, 32]. Sześć lat trwające
badania przeprowadzone wśród Adwentystów Dnia Siódmego wykaza-
ły, że spożywanie pomidorów, fasoli, soczewicy, grochu, daktyli, suszo-
nych owoców i zielonej sałaty było znamiennie skorelowane ze spadkiem
ryzyka rozwoju raka stercza [28]. W innym obszernym badaniu [16] opar-
tym na spożywaniu pomidorów i ich przetworów wykazano, że całkowi-
ta ilość spożywanych karotenoidów, ?-karotenu, L-karotenu, luteiny
i ?kryptoksantyny nie wpływały na obniżenie rozwoju raka tego narzą
du. Przeciwnie, wyższe spożycie likopenu było ujemnie skorelowane z
rozwojem raka stercza. Generalnie: im wyższe spożycie pomidorów i
ich przetworów, tym wyższa redukcja rozwoju guza. Obliczono, że spo-
żywanie 10 posiłków, w porównaniu z mniej niż 1,5 posiłkiem tygodnio-
wo, opartych na produktach pomidorowych zmniejsza o 35% ryzyko
rozwoju raka stercza [7]. Likopen (w odróżnieniu od ?-karotenu) nie ulega
przemianie do witaminy A [32]. Antykarcinogenne działanie likopenu
związane jest prawdopodobnie z ochroną składników komórkowych
przed reaktywnymi formami tlenu [16, 32]. Likopen, wśród wszystkich
karotenoidów, jest najefektywniej działającym związkiem usuwającym
karcinogenny tlen singletowy [21].
Jeśli likopen wykazuje ewidentnie ochronne działanie przed rozwo-
jem raka stercza, to badania nad innym karotenoidem – ?-karotenem nie
są tak jednoznaczne. Comstock i wsp. [12] zebrali dane publikowane
przez wielu autorów, którzy wykazali, że u ludzi w 9 na 10 nowotwo-
rów złośliwych różnych narządów, stężenie ?-karotenu w surowicy było
niższe niż w grupie osób zdrowych. Tylko w raku stercza nie było żad-
nych różnic. Heinonen i wsp. [22] (kilkudziesięciu autorów z Finlandii,
USA oraz innych krajów) podawali przez 5 do 8 lat ponad 14 tys. ochot-
nikom po 20 mg ?-karotenu dziennie i wykazali, że wśród nowotworów
różnych narządów, które w tym czasie się rozwinęły, ?karoten miał zni
komy wpływ w porównaniu z taką samą grupą, która karotenu nie otrzy-
mywała. Wśród otrzymujących karoten zaobserwowano większą, zna-
mienną statystycznie, liczbę przypadków raka stercza w porównaniu z
osobami, które tego preparatu nie otrzymywały (138 vs 112). Ciekawe
obserwacje poczynił Ekman [14], który wykazał, że czysty karoten miał
niewielkie oddziaływanie na rozwój raka stercza, natomiast spożywa-
nie dużej ilości marchwi wywierało korzystniejszy wpływ. Autor sądzi,
że w marchwi, poza karotenem, są inne składniki zapobiegające rozwo-
jowi raka stercza.
Mettlin i wsp. [27] przeprowadzili ankietową analizę spożycia ?ka
rotenu wśród 371 chorych z rakiem stercza i porównali wyniki z taką
samą liczbą (371) osób, u których tej choroby nie rozpoznano. Spośród
badanych wykluczono mężczyzn młodszych niż 55 lat i powyżej 85
roku życia. Zaobserwowano zmniejszone ryzyko rozwoju raka stercza
u osób, które spożywały więcej karotenu niż przeciętna wartość z ba-
danej grupy mężczyzn młodszych niż 68 lat. Powyżej 68 roku życia
wyższa ilość spożywanego ?karotenu nie wywierała ani pozytywne
go, ani ujemnego wpływu. Podobnie inni autorzy [15] nie wykazali
żadnego związku pomiędzy ilością spożywanego ?- i ?karotenu. Met
tlin i wsp. [27] przedstawili analizę 9 publikacji związanych z wpły-
wem diety zawierającej ?karoten na rozwój raka stercza: w pięciu pra
cach stwierdzono zwiększone ryzyko rozwoju, w dwóch – zmniejszone,
a w dwóch – nie wykazano żadnego wpływu. Mimo iż ?karoten uwa
żany jest powszechnie za związek mający własności anty oksydacyjne,
jego ochronny wpływ na rozwój raka stercza jest raczej wątpliwy.
Podobnie do ?karotenu (który jest prekursorem witaminy A) bada
nia nad witaminą A i ryzykiem rozwoju raka gruczołu krokowego nie
dały jednoznacznych wyników [27]. Badania przeprowadzone na Ha-
wajach i w stanie Nowy Jork wykazały, że wysokie spożycie witaminy
A zwiększa ryzyko rozwoju raka stercza [35]. Zwiększone ryzyko za-
chorowania dotyczyło mężczyzn powyżej 68-70 roku życia. W bada-
niach tych nie stwierdzono takiej zależności wśród młodszych męż-
czyzn [35], podczas gdy w Waszyngtonie wykazano dodatnią korelację
między ilością spożywanej witaminy A a rozwojem raka stercza wśród
mężczyzn w wieku 30-49 lat [35]. Wyniki niektórych badań nie po-
twierdziły ochronnej roli witaminy A w rozwoju raka stercza. Według
Thomasa [32], z 9 badań związanych z oceną zależności między poda-
żą witaminy A a rozwojem raka stercza, w trzech uzyskano ujemną
korelację, w sześciu była ona dodatnia, ale tylko dwa badania dały
wyniki znamienne statystycznie. Mimo że w raku innych narządów
(np. w raku sutka) witamina A zapobiega rozwojowi choroby, więk-
szość badań wskazuje, że witamina ta nie chroni gruczołu krokowego
przed rozwojem raka [35].
PODSUMOWANIE
Rak gruczołu krokowego jest jednym z najpowszechniej rozwijających
się nowotworów złośliwych w krajach wysoko rozwiniętych. Etiologia
nowotworu stercza jest wciąż słabo poznana. Niewątpliwie jest to pro-
ces wieloletni, zależny od wielu czynników genetycznych i środowisko-
wych. Wiele przeprowadzonych badań dowodzi, że dieta i odżywianie
są czynnikami mającymi duży wpływ na zachorowalność i śmiertelność
z powodu raka stercza. Dieta ludzi w wysoko rozwiniętych krajach do-
starcza składników podwyższających ryzyko zachorowania na nowo-
twór gruczołu krokowego. Powyższy krótki przegląd dowodzi jednak,
że brak tu prostych i łatwych do interpretacji zależności. Złożoność tych
związków sprawia, że trudno jest sprecyzować zalecenia dotyczące pro-
filaktyki i wspierania leczenia raka stercza. Dotychczasowe rezultaty po-
zwalają jednakże żywić nadzieję, że dalsze badania laboratoryjne i epi-
demiologiczne umożliwią opracowanie nowych metod profilaktycznych
i leczniczych w walce z tą chorobą.

1. [1] Armstrong, B., Doll, R.: Environmental factors and cancer incidence and mor-
2. tal-ity in different countries, with special reference to dietary practices. Int. J. Can-
3. cer 1975,15, 617-631.
4. [2] Borówka, A.: Epidemiology of the prostate carcinoma in Poland. Urol. Pol. 1999,
5. 52, supl. 3A, 1-6.
6. [3] Boyle, R, Severi, G.: Epidemiology of prostate cancer chemoprevention. Eur.
7. Urol. 1999, 35, 370-376.
8. [4] Clark, L. C: Recent developments in the prevention of human cancer with seleni-
9. um. Sel.-Tel. Develop. Assoc. Nov. 1997,1-3.
10. [5] Clark, L. C, Combs, G. F. Jr, Turnbull, B. W., Slate, E. H., Chalker, D.
11. K., Chow, J., Davis, L. S., Glover, R. A., Graham, G. F., Gross, E. G.
12. Krongrad, A., Lesher, J. L., Park, H. K., Sanders, B. B. Jr, Smith, C. L.,
13. Taylor, J. R.: Effects of selenium supplementation for cancer prevention in pa-
14. tients with carcinoma of the skin: A randomized controlled trial. JAMA 1996, 276,
15. 1957-1963.
16. [6] Clark, L. C, Dalkin, B., Krongrad, A., Combs, G. F. Jr, Turnbull, B.
17. W., Slate, E. H., Witherington, R., Herlong, J. H., Janosko, E., Car-
18. penter, D., Borosso, C, Falk, S., Rounder, J.: Decreased incidence of pros-
19. tate cancer with selenium supplementation: results of a double-blind cancer preven-
20. tion trial Br. J. Urol. 1998, 81, 730-734.
21. [7] Clinton, S. K.: Lycopene: Chemistry, biology, and implications for human health
22. and disease. Nutr. Rev. 1998, 56, 35-51.
23. [8] Clinton, S. K., Giovannucci, E.: Diet, nutrition, and prostate cancer. Ann.
24. Rev. Nutr. 1998,18, 413-420.
25. [9] Combs, G. F. Jr: Selenium and cancer prevention. In: antioxidants and disease
26. prevention; H. S. Garewal (red), CRC Press, Boca Raton, New York, 1997, 97-
27. 113.
28. [10] Combs, G. F. Jr, Clark L. C, Turnbull, B. W.: Reduction of cancer risk with
29. an oral supplement of selenium. Biomed. Environ. Sci. 1997,10, 227-234.
30. [11] Combs, G. F., Jr, Gray, W. P.: Chemopreventive agents: selenium. Pharmacol.
31. Ther. 1998, 79,179-192.
32. [12] Comstock, G. W., Bush, T. L., Helzlsouer, K.: Serum retinol, beta-carotene,
33. vitamin E, and selenium as related to subsequent cancer of specific sites. Am. J.
34. Epidemiol. 1992,135,115-121.
35. [13] DiMascio, P., Kaiser, S., Sies, H.: Lycopene as the most efficient biological
36. carotenoid singlet oxygen ąuencher. Arch. Biochem. Biophys. 1989, 274,1-7.
37. [14] Ekman, R: Genetic and environmental factors in prostate cancer genesis: Identi-
38. fying high-risk cohorts. Eur. Urol. 1999, 35, 362-369.
39. [15] Fradet, Y, Meyer, R, Bairati, I., Shadmani, R., Moore, L.: Dietary fat
40. and prostate cancer progression and survival. Eur. Urol. 1999, 35, 388-391.
41. [16] Giovannucci, E.: Tomatoes, tomato-based products, lycopene, and cancer: a re-
42. view of the epidemiologic literature. J. Nat. Cancer Inst. 1999, 91, 317-331.
43. [17] Giovannucci, E., Rimm, E. B., Colditz, G. A., Stampfer, M. J.,
44. Ascherio, A., Chute, C. C, Willett, W. C: A prospective study of dietary fat
45. and risk of prostate cancer. J. Nat. Cancer Inst. 1993, 85.
46. [18] Hardell, L., Degerman, A., Tomic, R., Marklund, S. L., Bergfors, M.:
47. Levels of selenium in plasma and glutathione peroxidase in erythrocytes in patients
48. with prostate cancer or benign hyperplasia. Eur. J. Cancer Prev. 1995, 4, 91-95.
49. [19] Hartman, T. )., Albanes, D., Pietinen, P., Hartman, A. M., Rautalahti,
50. M., Tangrea, J. A., Taylor, P. R.: The association between baseline vitamin E,
51. selenium, and prostate cancer in the alpha-tocopherol, beta-carotene cancer preven-
52. tion study. Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev. 1998, 7, 335-340.
53. [20] Hebert, J. R., Hurley, T. G., Olendzki, B. C, Teas, J., Ma, Y., Hampl, J.
54. S.: Nutritional and socioeconomic factors in relation to prostate cancer mortality:
55. a cross-national study. J. Nat. Cancer Inst. 1998, 90,1637-1647.
56. [21] Heinonen, O. P., Albanes, D., Virtamo, J., Taylor, P. R., Huttunen, J.
57. K., Hartman, A. M., Haapakoski, J., Malila, N., Rautalahti, M.,
58. Ripatti, S., Maenpaa, H., Teerenhovi, L., Koss, L., Virolainen, M.,
59. Edwards, B. K.: Prostate cancer and supplementation with ?-tocopherol and beta-
60. carotene: Incidence and mortality in a controlled trial. J. Natl Cancer Inst. 1998,
61. 90, 440-446.
62. [22] Heinonen, O. P., Huttunen, J. K., et al.: The effect of vitamin E and beta-
63. carotene on the incidence of lung cancer and other cancers in male smokers. New.
64. Engl. J. Med. 1994, 330, 1029-1035.
65. [23] Jung, K., Seidel, B., Rudolph, B., Lein, M., Cronauer, M. V., Henke,
66. W., Hampel, G., Schnorr, D., Loening, S. A.: Antioxidant enzymes in ma-
67. lignant prostate cells and in primary cultured prostatic cells. Free Rad. Biol. Med.
68. 1997, 23,127-133.
69. [24] Kelloff, G. J., Lieberman, R., Steele, V. E., Boone, C. W., Lubet, R. A.,
70. Kopelovitch, L., Malone, W. A., Crowell, J. A., Sigman, C. C: Chemo-
71. prevention of prostate cancer: Concepts and strategies. Eur. Urol. 1999, 35, 342-
72. 350.
73. [25] Knekt, P., Aroma, A., Maatela, J., Alfthan, G., Aaran, R.-K., Hakama,
74. M., Hakulinen, T., Peto, R., Teppo, L.: Serum selenium and subsequent risk
75. of cancer among Finnish men and women. J. Nat. Cancer Inst. 1990, 82, 864-868.
76. [26] Kolonel, L. N., Nomura, A. M. Y, Cooney, R. V.: Dietary fat and prostate
77. cancer: current status. J. Nat. Cancer Inst. 1999, 91, 414-428.
78. [27] Mettlin, C, Selenskas, S., Natarajan, N., Huben, R.: Beta-carotene and
79. animal fats and their relationship to prostate cancer risk. Cancer 1989, 64, 605-612.
80. [28] Mills, P. K., Beeson, W. L., Phillips, R. L., Fraser, G. E.: Cohort study of
81. diet, lifestyle, and prostate cancer in adventist men. Cancer 1989, 64, 598-604.
82. [29] Mukherjee, P., Sotnikov, A. V., Mangian, H. J., Zhou, J. R., Visek, W. J.,
83. Clinton, S. K.: Energy intake and prostate tumor growth, angiogenesis, and vascu-
84. lar endothelial growth factor expression. J. Nat. Cancer Inst. 1999, 91, 512-523.
85. [30] Pawłowicz, Z., Zachara, B. A.,Trafikowska, U., Maciąg, A., Marchaluk,
86. E., Nowicki, A.: Blood selenium concentrations and glutathione peroxidase ac-
87. tivities in patients with breast cancer and with advanced gastrointestinal cancer. J.
88. Trace Elem. Electrol. Health Dis. 1991, 5, 275-277.
89. [31] Schrauzer, G. N., White, D. A., Schneider, C. J.: Cancer mortality correla-
90. tion studies. III. Statistical association with dietary selenium intakes. Bioinorg.
91. Chem. 1977, 7, 23-24.
92. [32] Thomas, J. A.: Diet, micronutrients, and the prostate gland. Nutr. Rev. 1999, 57,
93. 95-103.
94. [33] Torun, M., Aldemir, H., Yardim, S.: Serum selenium levels in various cancer
95. types. Trace Elem. Electrol. 1995,12,186-190.
96. [34] Webber, M. M., Perez-Ripoll, E. A., James, G. T.: Inhibitory effects of sele-
97. nium on the growth of DU-145 human prostate carcinoma cells in vitro. Biochem.
98. Biophys. Res. Commun. 1985, 130, 603-609.
99. [35] Willett, W. C, Hunter, D. J.: Vitamin A and cancers of the breast, large bowel,
100. and prostate: Epidemiologic evidence. Nutr. Rev. 1994, 52, 553.
101. [36] Willett, W. C, Polk, B. F., Morris, J. S., Stampfer, M. J., Pressel, S.,
102. Rosner, B., Taylor, J. O., Schneider, K.: Prediagnostic serum selenium and
103. risk of cancer. Lancet 1983,130-134.
104. [37] Yoshizawa, K., Willett, W. C, Morris, S. J., Stampfer, M. J.,
105. Spiegelman, D., Rimm, E. B., Giovannucci, E.: Study of prediagnostic sele-
106. nium level in toenails and the risk of advanced prostate cancer. J. Nat. Cancer Inst.
107. 1998, 90,1219-1224.
108. [38] Zachara, B. A.: Mammalian selenoproteins. J. Trace Elem. Electrol. Health Dis.
109. 1992, 6,137-151.
110. [39] Zachara, B. A., Marchaluk-Wisniewska, E., Maciąg, A., Peplihski, J.,
111. Skokowski,-J.; Lambrecht, W.: Decreased selenium concentration and glu-
112. tathione peroxidase activity in blood and increase of these parameters in malignant
113. tissue of lung cancer patients. Lung 1997, 175, 321-332.
114. [40] Zaichick, V. Y., Sviridova, T. V., Zaichick, S. V.: Zinc concentration in
115. human prostatic fluid: normal, chronic prostatitis, adenoma and cancer. Int. J. Urol.
116. Nephrol. 1996, 28, 687-694.
117. [41] Zaichick, V. Y, Sviridova, T. V., Zaichick, S. V.: Zinc in the human pros-
118. tate gland: normal, hyperplastic, and cancerous. Int. J. Urol. Nephrol. 1997, 29,
119. 565-574.
120. [42] Zaichick, V. Y., Zaichick, S. V.: Role of zinc in prostate cancer agenesis. In:
121. Mengen- und Spurenelemente. M. Anke et al. (red.), 19. Arbeitstagung 1999,
122. Verlag Harald Schubert, 1. Auflage, Leipzig 1999, 104-115.