PTU - Polskie Towarzystwo Urologiczne

Zwapnienia węzłów chłonnych miednicy - czy są możliwym objawem zakażenia nanobakteriami?
Artykuł opublikowany w Urologii Polskiej 2006/59/2.

autorzy

Krzysztof W. Zieliński 1, Marek Sosnowski 2, Dorota Snopkowska 1, Dariusz Młoczkowski 1
1 Zakład Patomorfologii i Cytopatologii Klinicznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi
2 I Klinika Urologii Katedry Urologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

słowa kluczowe

węzły chłonne miednicy, zwapnienia, badania immunohistochemiczne, nanobakterie

streszczenie

Wstęp i cel pracy. Nanobakterie są jedynym opisanym przedstawicielem Nanobacteria sanguineum, należącym do Gram (-) drobnoustrojów charakteryzujących się najmniejszymi wymiarami, powolnym wzrostem oraz zdolnością do tworzenia zwapnień patologicznych. Do tej pory nie badano związku zakażeń nanobakteriami ze zjawiskiem zwapnień węzłów chłonnych. Przedstawione opracowanie jest pierwszą próbą analizy tego zjawiska. Celem pracy jest ocena częstości występowania zwapnień węzłów chłonnych miednicy mniejszej i próba określenia roli nanobakterii w ich powstawaniu metodami immunohistochemicznymi.
Materiał i metoda. Badania przeprowadzono u dwudziestu dwu mężczyzn w wieku od 49 do 79 lat (średnia 63,4), którym w trakcie zabiegu prostatektomii radykalnej z powodu raka gruczołu krokowego usunięto w sumie 61 grup węzłów chłonnych (węzły zasłonowe prawe i lewe oraz biodrowe prawe i lewe), w których nie wykryto przerzutów raka. Ustalano również i oceniano, czy pacjent w przeszłości lub obecnie był leczony z powodu kamicy układu moczowego.
Wyniki. W zbadanych grupach węzłów chłonnych u 51 (83,6%) występowały zwapnienia o różnej intensywności wysycenia. Stwierdzono, że nasilenie tych zwapnień koreluje z wiekiem chorych (wsp. korelacji R. Spearmana = 0,48), a także jest nieco wyższe u osób leczonych z powodu kamicy dróg moczowych. Dodatnie odczyny immunohistochemiczne z przeciwciałem 8D10 przeciwko nanobakteriom (Nanobac Oy, Finlandia) wykryto w 33 (54%) grupach węzłów chłonnych. Stwierdzono także, że intensywność i rozległość odczynu immunohistochemicznego koreluje z nasileniem zwapnień. W przypadkach mniej nasyconych zwapnień wykazano dodatni odczyn immunohistochemiczny w cytoplazmie histiocytów zatok węzłów chłonnych.
Podsumowanie. Zgodnie z ostatnimi doniesieniami o wciąż dyskusyjnej roli nanobakterii w patogenezie zwapnień tkanek, a zwłaszcza struktur znajdujących się w miednicy, wydaje się, że do listy miejsc i zjawisk patologicznych, w których biorą udział nanobakterie, można dołączyć także zwapnienia węzłów chłonnych miednicy.

Wprowadzenie

Obecność zwapnień w węzłach chłonnych miednicy jest zmianą morfologiczną dobrze znaną patologom, ale problemem nie analizowanym szerzej w literaturze naukowej. Obszerne i referencyjne podręczniki patologii chirurgicznej wspominają o tym zjawisku marginalnie [1] lub zupełnie to zagadnienie pomijają [2]. Zgodnie z nielicznymi informacjami na temat tych zmian, wapnienie w węzłach chłonnych jest charakterystyczne dla węzłów okolic ,,aortalno - biodrowych" i jest procesem wtórnym, polegającym na wapnieniu homogennego, kwasochłonnego materiału białkowego odkładającego się w ich zrębie. Zdaniem wielu autorów zjawisko to nie ma znaczenia klinicznego, wymaga jedynie różnicowania z gromadzeniem się w węzłach innych, podobnie wyglądających złogów z ciał obcych pochodzących np. z metali protez biodrowych [2]. W piśmiennictwie radiologicznym wspomina się o zwapnieniach węzłów chłonnych przede wszystkim śródpiersiowych w kontekście diagnostyki różnicowej zwapnień dystroficznych w przebiegu gruźlicy, sarkoidozy, grzybic i niektórych nowotworów, np. choroby Hodgkina po radioterapii. W odniesieniu do węzłów chłonnych zaotrzewnowych jest to zjawisko bardzo rzadko widoczne w badaniach obrazowych (0,06% obrazów tomograficznych tej okolicy), a jeśli już zostanie ujawnione radiologicznie, to w 60% są to zwapnienia w przerzutach nowotworowych lub następstwem radioterapii w tej okolicy chłoniaków czy guzów jąder [3]. Ta zaskakująca różnica między wydawałoby się powszechnością tego zjawiska obserwowanego w badaniach histopatologicznych, a rzadkością występowania w badaniach radiologicznych, skłoniła nas do określenia jego częstości występowania i nasilenia zmian w materiale pooperacyjnym pochodzącym z zabiegów prostatekomii radykalnej, w której pobierane są węzły chłonne z okolic naczyń biodrowych oraz zasłonowej lewej i prawej. Dodatkowym aspektem skłaniającym nas do zainteresowania się tym problemem jest przypuszczenie, że zjawisko to może okazać się wykładnikiem zakażenia nanobakteriami, coraz szerzej uznawanego czynnika - choć budzącego liczne kontrowersje [4,5,6] - indukującego patologiczne zwapnienia w układzie moczowym, zwłaszcza w nerkach, a być może również miednicy mniejszej [7,8, 9,10,11].

Materiał i metody

Badania przeprowadzono w grupie dwudziestu dwu mężczyzn w wieku od 49 do 79 lat (średnia 63,4, odchylenie standardowe ?8,12), u których w trakcie zabiegu prostatektomii radykalnej z powodu raka gruczołu krokowego usunięto w sumie 61 grup węzłów chłonnych (węzły zasłonowe prawe i lewe, węzły biodrowe prawe i lewe), w których nie wykryto przerzutów raka. Ustalano także, czy poddani zabiegowi pacjenci w przeszłości lub obecnie byli leczeni z powodu kamicy dróg moczowych.

Węzły chłonne poddano rutynowemu badaniu histopatologicznemu, wykonując barwienia hematoksyliną i eozyną oraz barwienie van Kossa na sole wapnia. Nasilenie zwapnień oceniało niezależnie od siebie trzech patologów, określając je według następującej skali rangowej: 0 - brak zwapnień, 1 - nieliczne, małe zwapnienia rozmieszczone jedynie w części obwodu węzła, 2 - małe zwapnienia (rzędu 50-100 mm średnicy) rozmieszczone na całym przekroju węzła, 3 - liczne, małe i duże zwapnienia rozmieszczone w całym węźle chłonnym. Wszystkie oceny dokonane przez trzech patologów ze wszystkich węzłów u każdego pacjenta sumowano i obliczano średnią rangę nasilenia zwapnienia. Dane te poddano standardowej analizie statystycznej.

Badania immunohistochemiczne: odparafinowane skrawki z węzłów chłonnych inkubowano w kuchence mikrofalowej przez pół godziny. Następnie dodawano mysie przeciwciała monoklonalne NanoVision(TM) Antibody 8D10 (Nanobac Oy, Finlandia) w rozcieńczeniu 1:25 na trzy godziny. Wizualizację odczynu z użyciem DAB przeprowadzano stosując zestaw LSAB+ System HRP (DakoCytomation, Dania). Odczyny immunohistochemiczne wykonano i oceniano z zastosowaniem kontroli negatywnej i pozytywnej - w tym ostatnim przypadku stosując szkiełka kontrolne NanoVision Control Slides (Nanobac Oy, Finlandia).

Wyniki

Ryciny 1 i 2 przedstawiają obrazy histopatologiczne zwapnień węzłów chłonnych (trzeci stopień nasilenia) w barwieniu hematoksyliną i eozyną oraz według van Kossa. Barwienie według van Kossa z wykorzystaniem azotanu srebra ujawnia ciemnobrunatne, ziarniste złogi, co potwierdza, że kuleczkowate, zasadochłonne masy w zrębie węzłów chłonnych obserwowane w standardowym barwieniu hematoksyliną i eozyną są utworzone z węglanów wapnia. W większości wypadków zwapnienia te były najbardziej nasilone w obwodowej części węzła i dotyczyły fragmentów większych kwasochłonnych, homogennych obszarów w zrębie węzłów chłonnych (mas białkowych).

Spośród zbadanych 61 grup węzłów chłonnych, w 51 (83,6%) stwierdzono zwapnienia węzłów chłonnych, a w ocenie ich nasilenia nie było większych różnic między ocenami trzech patologów (w sześciu wypadkach zaistniała różnica oceny o jeden punkt). U wszystkich badanych pacjentów stwierdzono co najmniej jedną grupę węzłów chłonnych z mniej lub bardziej zaznaczonym wapnieniem. Średnia ranga nasilenia we wszystkich zbadanych węzłach chłonnych wynosiła 1,79, a jej odchylenie standardowe 0.80. Nie stwierdzono istotnych różnic nasilenia zwapnień w poszczególnych grupach węzłów chłonnych (najmniejsze nasilenie stwierdzono w prawych węzłach biodrowych, największe w lewych węzłach biodrowych). Średnie nasilenie zwapnienia wszystkich węzłów chłonnych pobranych od jednego pacjenta miało statystycznie znamienny związek korelacyjny z jego wiekiem (wsp. R Spearmana = 0,48, p = 0,029).

Rycina 3 przedstawia wykres rozproszenia obu tych wartości. Nasilenie zwapnień w węzłach chłonnych u trzech chorych cierpiących na kamicę dróg moczowych było średnio nieco wyższe (2,06) niż u pozostałych osiemnastu chorych bez wywiadu kamiczego (1,74), ale nie była to różnica istotna statystycznie (p=0,56).

Charakterystyczne odczyny immunohistochemiczne przedstawiono na rycinie 4. Dodatni odczyn immunohistochemiczny z przeciwciałem 8D10 stwierdzono w 33 węzłach chłonnych. Lokalizacja tego odczynu była niejednolita. W części węzłów chłonnych z małym nasileniem zwapnień, a w jednym wypadku także bez zwapnień, dodatni odczyn immunohistochemiczny pojawiał się wyłącznie w cytoplaźmie makrofagów znajdujących się w zatokach węzłów chłonnych. Makrofagi z dodatnim odczynem były nierównomiernie rozproszone między makrofagami o ujemnym odczynie, w proporcji od 1 na 20 do 1 na 300. W nielicznych zwapnieniach spotykanych w takich węzłach nie stwierdzano dodatniej reakcji immunohistochemicznej. W węzłach chłonnych z licznymi zwapnieniami często obserwowano dodatni odczyn zlokalizowany w centrum ognisk zwapnień. Wyraźny odczyn tworzył nieregularne plamy obejmujące od 30% do 60% powierzchni zwapnienia - wyznaczonego jako obszar hematoksylinochłonny. Pod dużym powiększeniem (1000 x) okazywało się, że odczyn ma strukturę ziarnistą. W różnych ogniskach zwapnień tego samego węzła, nasilenie odczynu było rozmaite, od ujemnego do silnie dodatniego. W sześciu przypadkach, mimo obecności zwapnień widocznych w barwieniu hematoksyliną i eozyną, odczyn z przeciwciałem 8D10 był ujemny w całym węźle i nie był widoczny także w cytoplazmie makrofagów zatokowych.

Dyskusja

Przeprowadzona ocena preparatów pooperacyjnych wskazuje, że u mężczyzn w średnim i starszym wieku obecność zwapnień węzłów chłonnych w miednicy mniejszej jest zjawiskiem powszechnym. Morfologia tych zwapnień wskazuje, że prawdopodobnie dokonują się na podłożu wcześniej istniejących depozytów białkowych w ich zrębie, określanych ogólnym mianem ,,paraamyloidu" [1]. Z naszej praktyki wynika również, że zjawisko to obserwuje się w podobnym nasileniu u kobiet w przypadkach, których nie włączono do powyższej analizy, na przykład w węzłach chłonnych usuwanych w przebiegu operacji pęcherza moczowego czy operacji ginekologicznych.

Tak powszechna obecność zwapnień węzłów w okolicy miednicznej, skłoniła nas do zastanowienia się nad możliwymi przyczynami tego zjawiska. Najbardziej narzucającą się hipotezą patogenetyczną, dotychczas niepodnoszoną w piśmiennictwie światowym w odniesieniu do tego zjawiska, jest koncepcja następstw infekcji nanobakteriami.

Nanobakterie, z jedynym dotąd opisanym przedstawicielem Nanobacteria sanguineum (która jest roboczą nazwą gatunkową, wprowadzoną w 1994 roku), są rodzajem bakterii dotąd oczekującym na oficjalne uwzględnienie w systematyce mikrobiologicznej [12]. Należą one do Gram (-) drobnoustrojów z grupy Proteobacteria o bardzo małych rozmiarach i zróżnicowanych kształtach (poniżej 0,2-0,5 um umożliwiających przenikanie przez filtry bakteriologiczne), charakteryzującymi się bardzo powolnym wzrostem oraz zdolnością mineralizacji. Są one najmniejszymi znanymi bakteriami mającymi ścianę komórkową. Bakterie te mają już częściowo oznaczoną sekwencję nukleotydów DNA (podjednostka 16S r DNA), pozwalających na ich identyfikację genetyczną i określenie stanowiska systematycznego, choć wyniki i interpretacja tych badań budzą kontrowersje [4,5,6,13,14]. Cechą charakterystyczną wymienionych drobnoustrojów jest tworzenie kryształów fosforanu wapnia (apatytu) w obojętnym pH i przy fizjologicznych stężeniach wapnia i fosforanów [9,14,15]. Zjawisko to zachodzi zarówno in vivo jak i in vitro i polega na przyrastaniu warstwy mineralnej wokół ściany komórkowej, tylko u żywych bakterii [6,9,13]. Szybkość mineralizacji zwiększa się w warunkach nieważkości [16]. Dzięki tej otoczce wapniowej są one odporne na działanie wielu czynników fizycznych i chemicznych, choć są wrażliwe na niektóre antybiotyki, zwłaszcza z grupy tetracyklin, co jest wykorzystywane w leczeniu przewlekłych zapaleń gruczołu krokowego, w którym to schorzeniu często dochodzi do odkładania ciałek piaszczakowatych [14,19]. Znaczenie nanobakterii w procesach geologicznych, biologicznych i patogenetycznych stało się przedmiotem ożywionych dyskusji. Po początkowych wątpliwościach w ogóle co do ich istnienia, obecnie opracowano akceptowane (choć często z zastrzeżeniami) metody ich wykrywania w hodowlach bakteryjnych oraz oparte na metodach elektronowo-mikroskopowych, serologicznych, immunologicznych i genetycznych (RT-PCR) [6,8,9,10,11,13,14,15,18]. Opracowano także metody identyfikacji ich w pooperacyjnym materiale tkankowym, z użyciem przeciwciał oraz metody wizualizacji elektronowo-mikroskopowej [8,10,11].

Wykorzystanie przeciwciał 8D10 w odczynie immunohistochemicznym w materiałach tkankowych jest przez niektórych badaczy traktowane jako dowód obecności w nich nanobakterii [8,10,11], choć ich swoistość jest przedmiotem dyskusji. Nie wypowiadając się w tej kwestii, nasze badania wskazują, że w około połowie badanych węzłów chłonnych pochodzących z miednicy mniejszej można stwierdzić w ich obrębie dodatni odczyn immunohistochemiczny z tym przeciwciałem. Ze względu na zróżnicowaną morfologię tego odczynu w węzłach chłonnych, trudno było przeprowadzić wiarygodną analizę statystyczną, porównującą nasilenie zwapnień i nasilenie intensywności odczynu immunohistochemicznego. Ocena jakościowa wskazuje jednak, że nasilenie zwapnień na ogół (choć nie zawsze) idzie w parze z intensywnością tego odczynu, który wtedy częściej lokalizuje się w ogniskach zwapnień węzłów chłonnych. Fakt, że w przypadkach mało nasilonych zwapnień węzłów chłonnych można stwierdzić makrofagi wykazujące dodatni odczyn cytoplazmatyczny z tym przeciwciałem, może być przesłanką wskazującą na bakteryjne podłoże ujawniania się tych markerów w zwapnieniach węzłów chłonnych. Można bowiem przyjąć hipotezę, że czynnik bakteryjny najpierw jest fagocytowany przez makrofagi, a następnym etapem tego procesu jest fagocytoza lub przekształcenie się ich w fibroblasty, powodujące zwapnienia wewnątrz- i zewnątrzkomórkowe. Jak zaznaczono wcześniej, otwartym problemem jest zagadnienie swoistości tego przeciwciała, tzn. czy jest ono markerem wyłącznie dla nanobakterii, czy jest ono wyznacznikiem infekcji także innymi rodzajami bakterii wewnątrzkomórkowych, np. Chlamydiae [4,6].

Przypuszczenia o patogenetycznym znaczeniu nanobakterii i ich potencjalnej roli w procesach patologicznego wapnienia tkanek, zwłaszcza w powstawaniu kamieni nerkowych, stwierdzono je u około 90% badanych kamieni nerkowych. W powstawaniu zwapnień miażdżycowych w tętniakach aorty brzusznej i innych tętnic [10,18] czy też zwapnień zastawek [10]. Nanobakterie ujawniono także w zwapniałych ciałkach piaszczakowatych raka jajnika [8,11], płytkach nazębnych [6] oraz w wapiennych ciałkach Michealisa-Gutmanna w przebiegu malakoplakii [9]. Istnieją także niepotwierdzone hipotezy o roli nanobakterii w innych schorzeniach, w których dochodzi do patologicznych zwapnień, np. w sarkoidozie. Jeśli chodzi o płyny ustrojowe najwięcej prac i najwcześniejsze są doniesienia na temat ich występowania w moczu [9]. Udowodniono także ich obecność we krwi [10,13], w ślinie [6] i żółci [15]. Badania przeprowadzone wśród studentów fińskich wskazują, że u 4% tej populacji można je stwierdzić we krwi, natomiast prawdopodobnymi wrotami tego rodzaju zakażenia jest jama ustna [wg 14]. Nie stwierdzono natomiast metodami elektronowo-mikroskopowymi obecności nanobakterii w wapnicy skóry [19].

Nasze doniesienie jest pierwszym znanym nam opracowaniem, w którym stwierdzono w zwapnieniach węzłów chłonnych dodatni odczyn z przeciwciałem 8D10, wskazującym na możliwość wewnątrzustrojowego rozsiewu nanobakterii lub innych Proteobacteria drogą chłonną. Jest także próbą wyjaśnienia patogenezy zwapnień węzłów chłonnych w miednicy mniejszej - dotąd nie analizowanego fenomenu morfologicznego. Hipoteza o ewentualnej roli nanobakterii lub innych bakterii wewnątrzkomórkowych w wapnieniu węzłów chłonnych miednicy wydaje się być uzasadniona następującymi przesłankami wynikającymi z naszych obserwacji oraz z danych z piśmiennictwa:

n w ponad połowie badanych przez nas przypadków wykazano w węzłach chłonnych miednicy mniejszej dodatni odczyn immunohistochemiczny z przeciwciałem 8D10 uznawanym za immunohistochemiczny marker nanobakterii,

n ujawnienie makrofagów w węzłach chłonnych z dodatnim odczynem na to przeciwciało oraz morfologia i nasilenie tego odczynu oceniana jakościowo w zestawieniu z oceną nasilenia zwapnień mogą wskazywać, że jego ujawnienie się jest związane z transportem wewnątrzkomórkowego antygenu bakteryjnego do ognisk zwapnień,

n zwapnienia w węzłach chłonnych miednicy mniejszej są zjawiskiem powszechnym, dotyczącym węzłów drenujących narządy dolnego odcinka dróg moczowych i zawierających mocz szczególnie często zakażony tymi bakteriami,

n w obszarze miednicy wykazano liczne inne przykłady uznawane za dowód inkorporacji nanobakterii w zmianach patologicznych, np. zmianach miażdżycowych dużych naczyń tętniczych [18], kamicy nerkowej [7,9], ciałkach piaszczakowatych w raku jajnika [8,11]

n morfologia odczynu immunohistochemicznego w zwapnieniach jest podobna do opisywanego w literaturze w innych lokalizacjach,

n w węzłach chłonnych osób chorujących na kamicę układu moczowego nasilenie zwapnień węzłów chłonnych jest nieco większe, ale nieznamienne statystycznie,

n istnieje znamienna korelacja między wiekiem a nasileniem zwapnień.

Analiza tych zależności i próba wykazania nanobakterii w węzłach chłonnych miednicy lub zaprzeczenia tej hipotezie, będzie przedmiotem kolejnych opracowań naszego zespołu. Temat ten wydaje się być szczególnie intrygujący ze względu na fakt, że w odróżnieniu od dotychczas badanych zmian chorobowych, wapnienie węzłów chłonnych dotyczy tkanek nie zmienionych patologicznie, a więc w których proces ten nie byłby wapnieniem dystroficznym w ścisłym znaczeniu tego terminu.

Podsumowanie

Zgodnie z ostatnimi doniesieniami o wciąż dyskusyjnej roli nanobakterii w patogenezie zwapnień tkanek, a zwłaszcza struktur znajdujących się w miednicy, wydaje się, że do listy miejsc i zjawisk patologicznych, w których biorą udział nanobakterie, można dołączyć także zwapnienia węzłów chłonnych miednicy.

piśmiennictwo

  1. Rosai J: Lymph Nodes, w: Rosai J (red.): Rosai and Ackerman's Surgical Pathology, Wyd. 8, Mosby, 1996, Tom 2, rozdz. 21.
  2. Weiss LW, Arber DA, Chang KL: Lymph Nodes and Spleen, w: Silverberg SG, DeLellis RA, Fable WJ (red.): Principles and Practice of Surgical Pathology and Cytopathology. Wyd. 3, Churchil Livigstone, New York, 1997, Tom 1, rozdz. 20.
  3. Kroepil P, Coakley FV, Graser A et al: Appearance and Distinguishing Features of Retroperitoneal Calcifications at Computed Tomography. J Comput Assist Tomogr 2003, 27, 860-863.
  4. Aho K, Kajander EO: Pitfalls in Detection of Novel Nanoorganisms. J Clin Microbiol 2003, 41, 3460-3461.
  5. Abbott A: Battle lines drawn between 'nanobacteria' researchers. Nature 1999, 401, 105-105.
  6. Cisar JO, Xu DQ, Thompson J et al: An alternative interpretation of nanobacteria-induced biomineralization. Proc Natl Acad Sci USA. 2000, 97, 11511-11515.
  7. Çiftçioglu N, Bjorklund M, Kuorikoski K et al: Nanobacteria: an infectious cause for kidney stone formation. Kidney Int 1999, 56, 1893-1898.
  8. Hudelist G, Singer CF, Kubista E et al: Presence of nanobacteria in psammoma bodies of ovarian cancer: evidence for pathogenetic role in intratumoral biomineralization. Histopathology 2004, 45, 633-637.
  9. Kajander E. O, Çiftçioglu N: Nanobacteria: an alternative mechanism for pathogenic intra- and extracellular calcification and stone formation. Proc Natl Acad Sci USA 1998, 95, 8274-8279.
  10. Miller VM, Rodgers G, Charlesworth JA et al: Evidence of Nanobacterial-like Structures in Human Calcified Arteries and Cardiac Valves. Am J Physiol Heart Circ Physiol 2004, 287, H1115-H1124.
  11. Sedivy R, Battistutti WB: Nanobacteria promote crystallization of psammoma bodies in ovarian cancer. APMIS 2003, 111, 951-954.
  12. Kajander EO, Tahvanainen E, Kuronen I, Çiftçioglu N: Comparison of Staphylococci and novel bacteria-like particles from blood. Zbl Bakt Suppl 1994, 26, 147-149.
  13. Kajander EO, Kuronen I, Akerman K, et al: Nanobacteria from blood, the smallest culturable autonomously replicating agent on Earth. Proc SPIE Int Soc Opt Eng 1997, 3111, 420-428.
  14. Wilk I, Martirosian G: Nanobakterie - charakterystyka mikrobiologiczna. Post Hig Med Dośw 2004, 58, 60-64.
  15. Wen Y, Li YG, Yang ZL et al: Detection of nanobacteria in serum, bile and gallbladder mucosa of patients with cholecystolithiasis. Chin Med J (Engl) 2005, 118, 421-424.
  16. Çiftçioglu N, Haddad RS, Golden DC et al: A potential cause for kidney formation during space flights: Enhanced growth of nanobacteria in microgravity. Kidney Int 2005, 67, 483-491.
  17. Shoskes DA, Thomas KD, Gomez E: Anti-nanobacterial therapy for men with chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome and prostatic stones: preliminary experience. J Urol 2005, 173, 474-477.
  18. Puskas LG, Tiszlavicz L, Razga Z et al: Detection of nanobacteria-like particles in human atherosclerotic plaques. Acta Biol Hung 2005, 56, 233-245.
  19. Morgan MB: Nanobacteria and calcinosis cutis. J Cutan Pathol 2002, 29, 173-175.

adres autorów

Krzysztof W. Zieliński
Zakład Patomorfologii i Cytopatologii Klinicznej UM
ul. Żeromskiego 113
90-549 Łódź
tel. (042) 639 36 61
kzielin@achilles.wam.lodz.pl